ISTORIJAT I RAZVOJ ARHIVSKE SLUŽBE U CRNOJ GORI
Pregled stvaralaca dokumentacije, vladarskih i crkvenih kancelarija, skriptorijuma i biblioteka do kraja XV vijeka
Još u doba Vojislavljevića na dvoru Dukljanskih vladara funkcioniše organizovana administracija i djeluje državna odnosno dvorska kancelarija iz koje su proizišli prvi domaći istorijski spisi. Poznato je da je iz takve kancelarije kralja Mihaila potekao i akt kojim on od pape Grgura VII traži kraljevsku krunu. Iz tog vremena sačuvan je i pečat Bodinovog sina Đorđa o kojem je pisao bugarski naučnik Boris Gerasimov. Poznata su dokumenta iz doba kralja Bodina (1082-1108) i kralja Đorđa (dokument iz 1115. godine). Iz ovog perioda potiče i pontifikal Kotorske biskupije (između 1090-1123) koji je vjerovatno nastao u Kotorskom skriptorijumu a koji se nalazi u Lenjingradu. Na području Dukljanske države bilo je više benediktinskih manastira u kojima su postojale škole i biblioteke. Isprave koje su nastajale u kancelariji Vojislavljevića pisane su na latinskom jeziku što se proteže kao praksa sve do dolaska Balšića na vlast kada je latinska kancelarija u potpunosti zamijenjena ćirilskom a latinski jezik narodnim.
U ovom periodu nastao je i čuveni Ljetopis popa Dukljanina koji je vjerovatno napisao barski nadbiskup Grgur, a koji je, iako često osporavan, još češće korišćen kao izvor za istorijsku nauku. U samom Ljetopisu, kada se govori o Duvanjskom saboru, jasno se ističe važnost “starih“ dokumenata u smislu njihove pouzdanosti kao isprave, kao što je uočljiva i važnost njihovog čuvanja. U ovom periodu nastala je legenda o Vladimiru (sv. Vladimir) i Kosari koja predstavlja prve osnove književnosti među slovenskim plemenima na Balkanu.
Kasnije, kada je Duklja potpala pod uticaj i hegemoniju Raške, nastavlja se tradicija veoma bogate službene prepiske koju je najstariji Nemanjin sin Vukan, kao kralj ove zemlje, vodio sa susjednim vladarima.
U ovom periodu u primorju djeluje i skriptorijum u Franjevačkom manastiru na Gurdiću koji je bio zadužbina kraljice Jelene, žene Uroša I, kćerke zadnjeg latinskog cara u Carigradu Balduina de Courtenay . Kraljica Jelena je dovela na Gurdić Malu braću iz Dubrovnika u kojem je već postojao skriptorijum. Poznato je da je odredbama opšteg zbora Franjevačkog reda iz 1260.godine, koji je održan u Narboni propisana i obaveza da se braća posvete prepisivanju knjige, tako da su to obavljali i u ovom samostanu.
Crkveni, gradski i notarski arhivi su najstariji. Ovdje treba istaći da su primorski gradovi prilično sačuvali srednjevjekovne fondove, bilo da se radi o komunalnim, notarskim ili crkvenim arhivima, bilo pak da se radi o porodičnim zbirkama patricijata.
Na teritoriji današnje Crne Gore interesantan je Kotor, jer već rano nailazimo na notare, čija je služba bila podržavljena, pa se može smatrati da je notar prvi arhivista fonda koji je nastajao pod njegovim rukama. Prva isprava u Kotoru je iz 1124. godine. Nju je sastavio sam biskup (Ursacius episcopus). Prvi pomen notara javlja se na povelji iz 1200.godine (Junius presbyter). Petar Vitin (Petrus Viti) je ime notara koji se pominje na kupoprodajnom ugovoru iz 1309. godine i kasnije 1326. godine, kao notara prve sačuvane sudsko-notarske rukopisne knjige. U Kotorskom Statutu, u članu 435.,određuje se i gdje se rukopisi arhiviraju, odnosno čuvaju, tako da u periodu prije Mletačke uprave postoje tri arhivska spremišta za odlaganje dokumenata. To su relikvijar katedrale sv.Tripuna, opštinska kancelarija i notareva kancelarija sa spremištem pri sudu . Upravo zahvaljujući ovako organizovanom načinu čuvanja dokumenata, ona su sačuvana do danas, i čine najvrednije fondove Istorijskog arhiva u Kotoru.
U Herceg Novom se sa notarom susrijećemo, nešto kasnije, u 15. vijeku. Veoma rano pominju se i neke privatne knjižnice u Zeti, među kojima i biblioteka porodice kralja Vladislava (1281) koja je posjedovala oko 30 rukopisnih knjiga, kao i biblioteka kraljice Jelene Anžujske, te raznih dvorjana i velikaša.
U doba Zetske države veoma je značajan rad vladarskih kancelarija na dvoru Balšića, kao i kasnije Crnojevića. Iz ovog perioda, na jednoj povelji koja je nastala u kancelariji Đurđa Balšića, pojavljuje se po prvi put i ime sekretara (logoteta) po imenu Vitko, koji je pisao ovu povelju 1373. godine. Dokumenta nastala u ovim kancelarijama svjedočanstva su prvog reda o dinastičkim odnosima, državnoj teritoriji, titulama dinasta Balšića (zupani Zente -1369, nešto kasnije dominus Zente … gospodin Balša) , itd.
U ovom kao i u ranijim periodima u Zeti, osim vladarske, postoji i mitropolitska kancelarija. Podatak da je 1252. godine nastala jedna knjiga po naređenju Zetskog mitropolita Neofita svjedoči o tome. Mitropolitski arhiv je čuvan na Vranjini do preseljenja na Cetinje, mada je nimalo beznačajan dio ostao u manastiru na Vranjini, koji je propao 1842.godine, kad je Osman paša Skopljak razorio manastir .
U doba Zetske države u vrijeme Balšića, kasnije Crnojevića, prepisivačka i iluminatorska aktivnost doživjela je procvat. Ova aktivnost se odvijala u manastirima i crkvama koji su se nalazili u basenu Skadarskog jezera (Starčevo, Moračnik, Beška, Vranjina, Goričani…), gdje je bilo više skriptorijuma, iz kojih je sačuvano nekoliko manuskripata (Prolog, XIV vijek, Četvorojevanđelje, kraj XV vijeka, Cetinjski psaltir iz 1414/23, Šestodnev iz 1439/40, Gorički zbornik iz 1441/42, Vlastareva sintagma iz 1453, Praznični minej iz 1483, Časlovac iz 1486.godine i tako dalje). ,,Slobodno se može konstatovati da je to bila jedna od najpoznatijih škola književnog i umjetničkog stvaralaštva sa veoma dugom tradicijom i poznatim imenima književnika i iluminatora koji su ovu školu obilježili“. Potpuno se slažemo sa ovom konstatacijom Rajke Vujošević pa vrijedi da pomenemo i imena starca Makarija, Mine, Nikona Jerusalimca, Jelene Balšić, dijaka Dimitrija, Nikole Kosijera, kojima možemo pridati i imena poznatih majstora Makarija-štampara knjiga u štampariji Crnojevića i Pahomija koji je radio u štampariji Božidara Vukovića u Veneciji, a bio je ,,ot ostrov Dioklecijanskago jezera ….“ koji su očigledno bili u vezi sa prepisivačkom školom Skadarskog jezera, prije svega zbog stilskih karakteristika i načina korišćenja slikanih ukrasa za izradu drvoreza kojim su ukrašavane knjige izdate u ovim štamparijama. U periodu od XII do XV vijeka takođe rade poznati skriptorijumi na području Sjeverne Crne Gore: Bijelo Polje sa crkvom sv.Petra i Pavla i manastirom Nikoljcem; Vrhbreznički skriptorijum kraj Pljevalja; manastir Morača i dr. U doba Crnojevića nastavlja se tradicija veoma razvijene administracije, iako se, pod pritiskom istorijskih prilika, državni i duhovni centar seli ka planinskom i teško pristupačnom dijelu Crne Gore, na Cetinje. Teškom mukom, u nepovoljnim prilikama, Crnojevići su uspijevali da sačuvaju i unaprijede kulturnu baštinu svog naroda. Državno i duhovno središte Crne Gore postaje Cetinje, jer već u jednom ugovoru iz 1482. godine, o razgraničenju između Ivana Crnojevića i Mlečića, stoji da jedan primjerak ostavljen ,,U njegovu kancelariju na Cetinju“. Upravo u ovom bremenitom periodu i krajnje nepovoljnim prilikama po Crnu Goru i njenu samostalnost, nastaje prva štampana knjiga kod Južnih Slovena u štampariji koju je osnovao Đurađ Crnojević. Od knjiga iz te štamparije sačuvan je Oktoih prvoglasnik, jedan list Oktoiha petoglasnika, nekoliko listova Molitvenika i Psaltir. Iz testamenta Đurđa Crnojevića, pisanog u Milanu, jasno se vidi kolika je njegova briga za kulturnu baštinu kada svojoj ženi Izabeti zavještava i obavezu da vrati, između ostalog, i sve rukopise manastiru sv. Marije na Cetinju