Akcije crnogorskih banaka, novčanih zavoda i privrednih društava (1863-1946) – Izložba dokumenata

Osnovni pojmovi o dionicama-akcijama

Osnovni kapital (akcionarskog) dioničarskog društva podijeljen je na manje, jednake, idealne djelove koji su predstavljeni dionicama-akcijama. Dionica odnosno akcija predstavlja pismenu ispravu o udjelu u vlasništvu izdavača – emitenta. Ona je jedna od osnovnih vrsta dugoročnih vrijednosnih papira (securities). To je strogo formalna, novčana, dugoročna i masovna, nedeljiva hartija od vrijednosti sa promenljivim prihodom.
Kod nas se za dionice najčešće koristi izraz akcija, iako se radi o stranoj riječi. Njemački izraz za dionicu je aktie; francuski- action a italijanski azione. Američki naziv za dionice je common stocks, a engleski ordinary shares.

Pod pojmom “akcija“ podrazumijeva se i skup akcijskih prava (pravo iz akcija, i pravo po osnovu akcije), koja pripadaju istom licu- akcionaru.
Akcija je tipični vlasnički odnosno korporativni vrijednosni papir, koji ima izrazitu tržišnu mobilnost i razvijeno sekundarno tržište na kojem se obavlja promet postojećih hartija od vrijednosti (već emitovane).
Akcije se po pravilu izdaju u velikom broju i u serijama od po nekoliko hiljada. Emitovanje (izdavanje) akcija preduzima osnivač radi osnivanja akcionarskog društva, ili akcionarsko društvo u cilju povećanja osnovnog kapitala. Postupak emitovanja akcija obavlja se u skladu sa pravilima samog društva i u okviru važećeg zakonodavstva.
Emisija akcija označava izdavanje i stavljanje u promet akcija, njihovo štampanje (ukoliko se štampaju) i predaju akcija akcionarima. U zavisnosti od vrste akcija emisija može biti javna, djelimično javna i/ili interna.
Akcije se emituju u serijama. U jednoj seriji emituju se akcije istih osobina, sa istim pravima i u istoj nominalnoj vrijednosti. U jednoj emisiji mogu se emitovati akcije u više serija.
Štampanje akcija određene emisije i/ili serije obavlja se kada se uplate akcije u potpunosti i to samo onoliko koliko je odlukom o emisiji predviđeno. Sve akcije moraju imati oznaku serijskog i kontrolnog broja.
Akcija se sastoji iz dva dijela, plašta i kuponskog arka-tabaka Sa plaštom i kuponskim tabakom često je i talon, ali on nije dio akcije, za razliku od obveznice (bonds) kod koje je talon sastavni dio.
Plašt je glavni deo akcije i u njemu je definisana suština finansijskog odnosa između izdavaoca-emitenta i vlasnika dionice. Bez plašta nema akcije, jer su u njemu sadržani svi glavni djelovi akcije.
Kuponski tabak/ark je drugi dio akcije u kojem su kuponi za naplatu dividende.
Talon je isprava na osnovu koje se ostvaruje periodično pravo za naplatu dividende. Kako nema druge namjene, pa samim tim ni samostalne vrijednosti, može biti izdat a i ne mora. U slučajevima kada se to čini izdaje se zajedno sa kuponskim tabakom.
Postoje dvije osnovne vrste dionica, obične i preferencijalne ( nešto između dionica i obveznica). Akcije se takođe mogu dijeliti i na: akcije na ime i akcije na donosioca (kada je u samoj akciji naznačeno vlasništvo pravnog ili fizičkog lica radi se o akciji na ime, a ako se radi o donosiocu onda se njihovom predajom poput novčanica, prenose i/ili ostvaruju prava); obične i prioritetne akcije ( po definiciji obezbjeđuju prioritet isplate dividendi od dionica prvog izdanja. Obično imaoci takvih dionica nemaju pravo glasa na glavnim skupštinama); osnivačke i akcije narednih emisija (prema vremenu emitovanja); akcije sa pravom glasa i akcije bez prava glasa (prema pravu učešća u upravljanju); akcije uplaćene novcem i akcije uplaćene davanjem stvari i prava (po načinu uplate odnosno sticanja); privremene i stalne akcije; akcije sa popustom i akcije bez popusta; radničke, zajedničke, mješovite, besplatne, užitničke, dividendne, trezorske, donatorske, garancijske, akcije sa premijom, i dr.
Vlasnik akcije-dionice pomoću nje može sticati određena stvarna prava, odnosno na akciji se stiče pravo svojine, zaloge, plodouživanja i sl. Pored toga ostvaruje pravo članstva u akcionarskom društvu, učešća u upravljanju društvom, pravo na dividendu, pravo preče kupovine i pravo na dio stečajne i/ili likvidacione mase.
U periodu postojanja akcionarskog društva, od upisa u sudski registar do njegovog brisanja, akcije mogu biti predmet različitih poslova i nalaze se u pravnom prometu, jer ih karakteriše tržišna mobilnost. Kako smo rekli akcije su predmet kupoprodaje na sekundarnom tržištu hartija od vrijednosti. One se često koriste kao zaloga kod bankarskih kredita, sredstvo obezbjeđenja plaćanja, depozit, u određenim slučajevima su i sredstvo plaćanja i sl.
U toku postojanja akcionarskog društva može doći do promjena u pogledu visine kapitala, dioničarskih udjela, prestanka određenih prava na akciji i/ili prestanku prava iz akcija. Ove promjene su rezultat realnih uslova poslovanja akcionarskog društva i imaju izraz putem sljedećih poslova: sjedinjenje akcija i/ili dijeljenje sjedinjene akcije; povećanje i/ili smanjenje nominalne vrijednosti akcija; konverzije akcija; promjene na akcijama usljed promjena koje nastaju kod imalaca akcija; prestanak prava na akciji usljed prestanka rada izdavaoca akcija; prestanak prava na akciji prenosom na osnovu pravnog posla; zamjena oštećenih akcija; oglašavanje akcija nevažećim; povlačenje akcija; amortizacije akcija.

O istorijatu akcionarskih društava zastupljenih na izložbi

Na Cetinju je 1863. godine formirano “Društvo za građu jedne gostionice na Cetinju“ kao akcionarsko društvo. Društvo je donijelo “Ustav društva za građu jedne gostionice na Cetinju“ koji je potpisao, prvog juna 1863. godine, Mirko Petrović, Predsjednik Senata. Ustav, odnosno pravila društva sadrže 11 članova. Društvo je osnovano s ciljem da se prikupe sredstva od 10.000 fiorina radi izgradnje gostionice na Cetinju. U tu svrhu emitovane su i akcije nominalne vrijednosti 50. fiorina (200 akcija po 50 fiorina). Za emitovane akcije shodno Ustavu društva garantovala je crnogorska država. Pored toga država je garantovala i godišnju dobit od 5 % kao i obavezu da od vlasnika akcija otkupi akcije “u slučaju kad ne bi prihodi gostionice dostigli, – isplatiti preko društvenoga odbora, naznačenu glavnicu od (10.000) fiorina za dvadeset godina vremena, i to na sreću vadeći po 10 akcijah na godinu; a pošlje ovijeh dvadeset godinah ostaje gostionica sopstvenost države Crnogorske“. Pored toga Ustavom društva su utvrđena i prava akcionara, način izbora “Upravljajućeg odbora“ i broj članova (3-5), način konstituisanja i rada skupštine i način izbora “Kaznadžeja“ društva.
Prva nikšićka štedionica osnovana je 1901. godine na temelju Pravila od 7. januara 1901. godine koja je potvrdio Državni savjet rješenjem br. 248 od 5. marta 1901. godine. Pravilima je uređeno da sredstva štedionice čine: akcionarski kapital; rezervni fond; tuđi, uloženi ili pozajmljeni kapital. Akcionarski kapital je bio 200.000 kruna koji je bio sastavljen od 2.000 akcija po 100 kruna nominalne vrijednosti. Sve do 1904. godine štedionica je bila jedina novčana ustanova u Crnoj Gori i praktično imala monopolski status što se ogledalo u visokim kamatama i provizijama. Kako se djelatnost štedionice razvijala ona je osnivala i svoje filijale, najprije u Šavniku i Velimlju, a kasnije u Pljevljima i Bijelom Polju. Na Glavnoj skupštini prve Nikšićke štedionice koja je održana 30. januara 1907. godine usvojena su nova pravila. Donijeta je odluka o uvećanju akcijskog kapitala na 300.000 kruna. Kapital je bio podijeljen na 2.000 akcija Prvoga kola i 1.000 akcija Drugoga kola nominalne vrijednosti po 100 kruna (perpera).Na XIV redovnoj skupštini , donijeta odluka o uvećanju akcionarskog kapitala na 1.000.000 perpera, emitovanjem novog kola akcija nominalne vrijednosti 500.000 perpera podijeljenih na 5.000 akcija po 100 perpera. Na ovoj skupštini donijeta je i Odluka o promjeni naziva tako da je štedionica dobila naziv Nikšićka kreditna banka. Poslije I svjetskog rata rad štedionice je reorganizovan i ona je nastavila rad. Prvobitna glavnica akcionarskog kapitala određena je u visini od 1.000.000 dinara. Glavnica je podijeljena na 10.000 akcija po 100 dinara u četiri kola upisa. Zaključno sa 1926. godinom glavnica akcionarskog kapitala bila je potpuno uplaćena. Već 1930. godine banka je imala glavnicu akcionarskog kapitala od 3.000.000 dinara koji je podijeljen na 30.000 akcija po 100 dinara. Nikšićka kreditna banka izgubila je rješenjem Ministarstva finansija FNRJ br. 23374 od 6. 1. 1947. godine dozvolu za rad pa je shodno propisima pokrenut postupak likvidacije.

Prva zetska štedionica (Podgorička banka), osnovana je na Konstitutivnoj skupštini koja je održana 5. aprila 1904. godine. Na ovoj skupštini usvojena su i pravila štedionice koja je potvrdio Državni savjet 24. aprila 1904. godine br. 1917. Štedionica je osnovana sa akcionarskim kapitalom od 200.000 kruna koji je sastavljen od 2.000 akcija po 100 kruna nominalne vrijednosti. Na glavnoj skupštini Prve zetske štedionice koja je održana 15. januara 1906. godine donijeta je odluka da se štedionica pretvori u banku pod nazivom Podgorička banka. Odlukom većine akcionara donijeta je i odluka da se akcionarski kapital povisi sa 200.000 kruna na 600.000 kruna. Poslije Prvog svjetskog rata banka je reorganizovala svoj rad i na skupštini akcionara koja je održana 27. maja 1923. godine usvojna su nova pravila. U skladu sa određenim administrativnim uputstvima izvršena je i konverzija akcijskog kapitala. Kapital banke u ovoj godini iznosio je 600.000 dinara. Banka je emitovala još 10.000 akcija po 300 dinara nominalne vrijednosti i kapital bio je u potpunosti uplaćen do konca 1925. godine, dok je rezervni fond iznosio 512.280,52 dinara. Podgorička banka je na svojoj skupštini akcionara koja je održana 30. maja 1926. godine izvršila izmjenu svojih pravila. Predviđeno je da se akcijski kapital banke uveća sa 3.000.000 dinara na 6.000.000 dinara izdavanjem novih 10.000 akcija po 300 dinara nominalne vrijednosti. Predviđeno je da se povećanje glavnice izvrši do 1928. godine.
U postupku revizije, Podgorička banka je izgubila dozvolu za rad po rješenju ministra finansija FNRJ br. 23377 od 13. 12. 1946. godine pa je shodno propisima pokrenut postupak likvidacije.
Crnogorska banka, osnovana je 1906. godine, kao akcionarsko društvo sa sjedištem na Cetinju. Glavnicu kapitala banke činio je akcionarski kapital od 600.000 kruna podijeljen na 3.000 akcija po 200 kruna nominalne vrijednosti. Akcije su emitovane u tri kola po 1.000 akcija kako je bilo predviđeno Pravilima banke. Ubrzo po osnivanju banka je prilično razvila svoju djelatnost. Banka je imala svoje filijale u Podgorici, Baru i Kolašinu a zastupništvo u Nikšiću, Rijeci Crnojevića, Njegušima, Virpazaru i Danilovgradu. Akcionari Crnogorske banke su od 1908. godine redovno primali dividendu što je bilo rezultat uspješnog poslovanja banke i ostvarenog profita. Dividenda je u 1910. godini iznosila 28 %, odnosno 56 kruna po akciji. Na osnovu odluke Vanredne Glavne Skupštine akcionara, koja je održana 5. juna 1911. godine, uvećana je glavnica na 1.000.000 perpera, podijeljena na 5.000 akcija po 200 perpera nominalne vrijednosti. Predviđeno je da se akcije emituju u V emisija po 1.000 akcija. Ovaj akcijski kapital banke bio je u potpunosti uplaćen do Prvog svjetskog rata. Po okončanju prvog svjetskog rata banka se reorganizovala u skladu sa postojećim propisima tako da je povratila svoje mjesto na tržištu. U periodu poslije rata njena glavnica utvrđena je na 1.000.000 dinara. Do 1923. godine akcionarski kapital je uvećan na 2.000.000 dinara koji je bio podijeljen na 10.000 akcija po 200 dinara nominalne vrijednosti, a koji je uplaćen kraja 1925. godine. Banka je imala i filijale u Nikšiću, Starom Baru, Kolašinu, Ulcinju i Peći. Tokom 1926. godine uvećan je akcionarski kapital na 4.000.000 dinara i bio je podijeljen na 20.000 akcija po 200 dinara. Do konca 1928. godine glavnica je bila u potpunosti uplaćena. Crnogorska banka izgubila je, na osnovu rješenja Ministarstva finansija FNRJ br.23375 od 12.12.1946.godine, dozvolu za rad pa je shodno propisima pokrenut postupak likvidacije.
Narodna štedionica osnovana je kao zadruga sa ograničenim jemstvom na Cetinju 1906. godine. Na osnivačkoj skupštini koja je održana 26. marta 1906. godine usvojena su pravila Narodne štedionice na koja je saglasnost dao Ministar unutrašnjih djela rješenjem br. 2488 od 15. maja 1906. godine. Štedionica je uradila ubrzo i dopunu pravila na koja je saglasnost dao Ministar unutrašnjih djela rješenjem br. 3950 od 28. juna 1906. godine. Organi zadruge bili su: Uprava; Nadzorni odbor; Glavna skupština. Član zadruge postajao je svako ko bi upisao udio u zadruzi. Svaki pojedinačni član morao je da ima barem jedan udio čija je vrijednost bila 104 krune. Uplata udjela potvrđivala se u članskoj knjižici zadruge. Uplata udjela vršila se u nedjeljnim ratama od 50 para u toku četiri godine. Upis udjela tekao je relativno povoljno iako ne u skladu sa očekivanjima osnivača. Sredstva koja su prikupljena nijesu omogućavala neko značajnije poslovanje ili proširenje djelatnosti, tako da je štedionica zaostajala za drugim novčanim zavodima u Crnoj Gori. Sa tako malim obimom poslovanja štedionica nije mogla ostvariti neki veći profit. Njen najveći dobitak ostvaren je 1911. godine i iznosio je 11.752,35 perpera.
Odlukom dioničara iz decembra 1924. godine, sva aktiva i pasiva narodne štedionice prešla je na Činovničku štedionicu sa sjedištem na Cetinju. Formirana je kao akcionarsko društvo sa osnovnim kapitalom od 500.000 dinara podijeljenih na 5.000 akcija po 100 dinara. Ove akcije su do 1. juna 1926. godine bile potpuno uplaćene. Na skupštini akcionara koja je održana 1926. godine odlučeno je da se glavnica akcionarskog kapitala banke uveća na 2.000.000 dinara emitovanjem novih 15.000 akcija po 100 dinara u tri kola po 5.000 akcija. Upisom i uplatom akcija rasla je glavnica štedionice: 1926.- 585.330; 1927- 1.547.830; 1928. godine 2.000.000 dinara potpuno uplaćenih a rezervni fond je iznosio 347.300 dinara. Štedionica je poslovala dosta povoljno ali nije uvećavala svoju glavnicu, već ja rastao rezervni fond koji je zaključno sa 1931. godinom iznosio 725.474,10 dinara.
Poslije II svjetskog rata štedionica je izgubila dozvolu za rad rješenjem ministra finansija FNRJ br. 14827 od 16. 10. 1946. godine pa je shodno propisima pokrenut postupak likvidacije.
Nikšićko trgovačko akcionarsko društvo osnovano je 1906. godine na osnovu odluka akcionarske skupštine i prvo je akcionarsko trgovačko društvo u Crnoj Gori. Društvo je osnovano sa ciljem da podiže i unapređuje trgovinu i radinost u Crnoj Gori na način što bi posredovalo pri nabavci roba bilo da se radi o uvozu ili izvozu, posredovalo i unapređivalo privredne i trgovinske veze putem osnivanja zastupništava u Crnoj Gori i inostranstvu itd. Akcionarski kapital utvrđen je u visini 200.000 perpera podijeljenih u 2.000 akcija po 100 perpera nominalne vrijednosti.
Na Skupštini akcionara koja je održana u februaru 1910. godine donijeta je Odluka da se osnovni kapital Društva uveća na 500.000 perpera, emitovanjem drugog kola od 3.000 akcija po 100 perpera. Tokom 1911. godine pokušano je sa spajanjem kapitala ovog udruženja i Industrijskog akcionarskog društva u Nikšiću. Na Skupštini akcionara, koja je održana početkom 1911. godine, donijeta je Odluka o spajanju ova dva društva, ali je na osnovu protesta većine akcionara poništena. U ovom pravcu, u julu 1912. godine, izmijenjena su Pravila društva (čl.45 i čl.48) tako da je za donošenje odluke o spajanju, ubuduće, potrebna dvotrećinska većina akcionarskog kapitala. U periodu po završetku Prvog svjetskog rata Društvo se reorganizovalo i nastavilo sa radom. Već 1923. godine akcionarski kapital Društva činila je glavnica od 500.000 dinara, podijeljenih u 5.000 akcija po 100 dinara. Poslovanje akcionarskog društva bilo je ispod svih očekivanja. Zaključno sa 31.12.1925. godine 2/3 kapitala ovoga društva nalazilo se u nelikvidnom dugu. Kao rješenje za ove probleme, na predlog upravnog odbora, odlučeno je da se izvrši spajanje Društva sa Nikšićkom kreditnom bankom što je obavljeno 1926. godine.
Crnogorska pivara Onogošt osnovana je 1909. godine. Na Glavnom zboru udrugara Prve društvene pivare u Nikšiću “Udruga“, koji je održan 10. novembra 1909. godine donijeta je odluka o pretvaranju “Udruge“ u akcionarsko društvo pod nazivom “Crnogorska pivara Onogošt“. Odluku su donijeli zadrugari I društvene pivare: Lazar Đ. Mijušković, Stanko Matanović, Vuko Krivokapić, Mitar Martinović, Risto Bošković, Mitar Radulović, Mato Čopić, Tripko Radović, Spasoje Vujović, Maksim Jovanović, Nikola Vitorović, Radovan Mijušković i Vojimir Živni. Na osnivačkoj skupštini usvojena su i Pravila koja je odobrio Ministar unutrašnjih djela rješenjem br.8795 od 26.novembra 1909. godine. Utvrđen je i akcionarski kapital na 250.000 perpera podijeljen na 2.500 akcija po 100 perpera. Osnivači Crnogorske pivare “Onogošt“ kao akcionarsko društvo baštinili su tekovine pivare koju je 1896. godine osnovao Vuko Krivokapić, jer su u pravilima unijeli taj datum osnivanja.
Narodna banka Kraljevine Crne Gore osnovana je maja 1909. godine kao akcionarsko društvo sa sjedištem u Baru pod imenom Narodna banka Knjaževine Crne Gore. Uprkos ambicijama osnivača banka se nije razvijala, naprotiv zaostajala je pogotovo u odnosu na Crnogorsku i Podgoričku banku. Glavnica banke rasla je vrlo sporo. Ulozi na štednju bili su nekoliko puta manji nego kod ostalih banaka, a privremeni računi su bili veoma malo korišćeni u poslovanju. Rezervni fond je rastao vrlo sporo tako da je u prve tri godine profit odnosno čist dobitak banke bio neznatan. Tek 1910. godine on je nešto porastao i iznosio je 32.000 perpera. Na trećoj glavnoj skupštini akcionara koja je održana 29. aprila 1912. godine usvojena su nova pravila Narodne banke Kraljevine Crne Gore. Sjedište banke prešlo je na Cetinje. Kapital banke utvrđen je na 2.000.000 perpera podijeljenih u 20.000 akcija po 100 perpera nominalne vrijednosti. Predviđeno je bilo da se akcije emituju u 4 emisije po 5.000 akcija. Međutim, emitovano je samo I kolo od kojeg je uplaćeno i izdato 3010 akcija u vrijednosti 301.000 perpera. Banka nije razvila svoje poslovanje u skladu sa očekivanjima pa je u ovom periodu praktično životarila uz podršku Jadranske banke.
Pravni sljedbenik Narodne banke Kraljevine Crne Gore bila je Trgovačka banka Cetinje koja je naslijedila svu njenu aktivu i pasivu. Promjena imena bila je nužna kako bi banka mogla nastaviti sa radom, jer pod starim imenom nije mogla dobiti dozvolu za rad shodno uredbi Ministarstva finansija br.5232 od 19.04.1921. godine. Banka je reorganizovana u avgustu 1921. godine. Utvrđen je kapital je od 1.000.000 dinara podijeljen u 10.000 akcija po 100 dinara.. Do 1926. godine bio je uplaćen sav upisani akcijski kapital od 1.000.000 dinara. Takođe je uvećan rezervni fond banke na preko 220.000 dinara. Na skupštini akcionara koja je održana 11. aprila 1926. godine Trgovačka banka je izmijenila pravila i akcionarski kapital uvećan je za još 1.000.000 dinara izdavanjem 10.000 akcija po 100 dinara. Predviđeno je da se emituju 2 kola po 5.000 akcija. Do konca 1927. godine upisano je 500.000 dinara akcija. Od preostalih 500.000 dinara do konca 1931. godine upisano je 415.000 dinara pa je glavnica akcionarskog kapitala banke na 31.12.1931. godine bila 1.915.000 dinara. Upis akcija u ovom peridu, nije se odvijao sprema očekivanjima zbog ekonomske recesije koja je vladala svijetom. Banka je pored centrale na Cetinju imala i filijalu u Beranama. Trgovačka banka izgubila je rješenjem Ministarstva finansija FNRJ br.14287 od 16.10.1946. godine dozvolu za rad te je shodno propisima pokrenut postupak likvidacije.
Industrijsko akcionarsko udruženje u Nikšiću, osnovano je 1908.godine. Društvo je osnovalo fabriku, 1910. godine, za proizvodnju piva pod nazivom: Industrijsko Akcionarsko Udruženje, Parna Pivara Trebjesa, koja je radila do 1915. godine. Osnovni kapital društva iznosio je 300.000 perpera ( 3.000 akcija po 100 perpera). Tokom 1911. godine pokušalo se sa fuzionisanjem ovog društva sa Nikšićkim akcionarskim trgovačkim društvom, ali je to osujećeno od strane vlasnika većinskog akcionarskog kapitala u Nikšićkom akcionarskom trgovačkom društvu. Poslije Prvog svjetskog rata trebalo je dosta vremena da se reorganizuje rad društva i ono nastavi sa radom. Rad Pivare je obnovljen 1931. godine. Te godine usvojena su i Pravila kojima je utvrđen Osnovni kapital društva od 3.000.000 dinara ( 15.000 akcija po 200 dinara) koji je dobijen konverzijom ranije upisanog akcijskog kapitala. Društvo nije štampalo nove akcije u međuratnom periodu, već su korištene one iz doba Kraljevine Crne Gore sa nominalnom vrijednošću iskazanom u dinarima. Ni poslije II svjetskog društvo nije izvršilo registraciju akcija na ime sljedstveno propisima, sve do 1948 godine, već su i dalje glasile na donosioca.
Bokeška banka je osnovana 1921. godine sa sjedištem u Kotoru i glavnicom od 1.000.000 dinara. U 1922. godini banka je ostvarila čist dobitak od 158.919,34 dinara. Banka se u početku razvijala u skladu sa očekivanjima pa je u toku 1924. godine uvećana glavnica akcionarskog kapitala na 2.000.000 dinara emitovanjam novih 10.000 akcija po 100 dinara. Do konca 1926. godine u potpunosti je bila uplaćena suma od 2.000.000 miliona dinara za 20.000 akcija. Banka je poput većine drugih osjetila posljedice Velike ekonomske krize 30-tih godina što se nepovoljno odrazilo na njen rad zbog rizičnosti njenih kreditnih plasmana. Kako se to u izvještaju navodi: “ Kod nas u Boki, od kako je propalo jedro ne može biti govora o kakvom velikom radu….. Žalibože ovi naši krajevi prepušteni su kao ni svoji ni tuđi, sebi samima…“. Ipak banka je 1930. godinu zaključila sa čistim dobitkom od 346.087,47 dinara. Poslovnu 1931. godinu zaključila je sa čistim dobitkom od 124.600,61 dinara. Kako je ova poslovna godina bila izuzetno teška odlučeno je da se ne dijeli dividenda akcionarima. U periodu poslije drugog svjetskog rata banka je izgubila dozolu za rad i pokrenut je postupak likvidacije koji je okončan decembra 1948. godine.
Hercegnovska banka osnovana je 1920. godine sa osnovnim kapitalom od 600.000 dinara, podijeljenih u 6.000 akcija po 100 dinara nominalne vrijednosti. Već 1923. godine dionička glavnica uvećana je na 1.200.000 dinara emitovanjem novih 6.000 akcija po 100 dinara nominalne vrijednosti. Rezervni fond banke iznosio je 62.121,44 dinara. Akcionarski kapital banke nije uvećavan u skladu sa politikom banke. Poslovnu 1926. godinu banka je završila sa čistim dobitkom u iznosu 220.556,01 dinara. Rezervni fond banke u ovoj godini bio je 200.000 dinara. Kako se u godišnjim izvještajima navodi poslovanje je u toku 1927. i 1928. godine bilo otežano, ali je banka ipak poslovala sa dobitkom. Poslovnu 1928. godinu banka je zaključila sa čistim dobitkom od 185.621,71 dinara. Hercegnovska banka izgubila je rješenjem Ministarstva finansija FNRJ br. 23373 od 12.12.1946 godine dozvolu za rad, pa je shodno propisima pokrenut postupak likvidacije.
A.D. Srpsko-Arbanska banka sa sjedištem na Cetinju, osnovana je početkom 1922. godine sa glavnicom od 10.000.000 dinara podijeljenih na 10.000 akcija sa po 1.000 dinara. Zaključno sa 1924. godinom upisani akcionarski kapital je u potpunosti uplaćen. Banka je poslovala vrlo dobro , tako da je u 1924. godini ostvaren čisti dobitak od 515.451,76 dinara. Pored Lala Zubera koji je bio predsjednik i ujedno najveći akcionar (9856 akcija) članovi upravnog odbora banke, u ovom periodu, bili su: Nikola Zuber, Krsto Pejović i Krsto Matanović. Banka je imala filijale u Skadru, Draču i Tirani gdje je bilo težište njenog poslovanja. Već 1937. godine glavnica akcijskog kapitala smanjena je na 5.000.000 dinara podijeljenih na 10.000 akcija. Izrazito loše poslovanje banke nije se popravilo ni u narednom periodu o čemu svjedoči zapisnik o kontroli u kojem stoji da „banka ne radi ništa“, a koji je izvršila Zetska finansijska direkcija putem svog izaslanika. Godine 1940. glavnica banke je smanjena na 3.000.000 dinara, podijeljenih u 10.0000 akcija. Srpsko-arbanska banka je rješenjem Ministarstva finansija FNRJ br. 23376 od 10.12.1946. godine, je izgubila dozvolu za rad, shodno Uredbi o reviziji dozvola za rad i likvidaciji privatnih kreditnih preduzeća (Sl.l. FNRJ 51/46). Shodno rečenom pokrenut je postupak likvidacije. Po okončanju likvidacionog postupka svu aktivu i pasivu banke preuzela je Jozefina Zuber kao jedini akcionar banke, a shodno rješenju ministra finansija NRCG, br. 17013 od 14. 12. 1948. godine.
Brodarsko Akcijsko društvo Boka a.d. u Kotoru je osnovano 1921. godine. Na svojoj osnivačkoj skupštini usvojjena su Pravila društva prema kojima je utvrđena osnovna glavnica na 5.000.000 dinara, koja je podijeljena na 25.000 akcija po 200 dinara. Pravilima je takođe predviđeno da se glavnica ima uvećavati, na osnovu odluka akcionara, do 40.000.000 dinara emitovanjem novih akcija po 200 dinara koje glase na donosioca. Upisane akcije I i II emisije u iznosu od 5.000.000 dinara potpuno su uplaćene u toku 1923. godine , pa je Skupština akcionara, 1. jula 1923.godine, donijela odluku da se izda i III emisija 12.500 akcija po 200 dinara. Uspješno sprovedeni upis i uplata akcija omogućili su Društvu da formira flotu putničko-teretnih brodova koji su saobraćali Bokom Kotorskom i između Gruža, Ulcinja i Metkovića. Društvo je od osnivanja uživalo značajne subvencije države i poslovalo je uspješno ostvarujući značajan profit koji je u 1923. godini bio 1.057.352,24 dinara. Glavnica akcionarskog kapitala je do 1930. godine bila povećana na 10.000.000 dinara, podijeljenih u 50.000 akcija po 200 dinara. Skupština akcionara je na sjednici od 5. februara 1934. godine donijela odluku da se sjedište društva prenese na Cetinje i promijeni ime u Zetska plovidba a.d. Glavnica akcionarskog kapitala ostala je ista. Akcionarsko društvo je uspješno poslovalo ostvarujući profit koji je u 1936. godini bio 1.283.366,65 dinara. U 1938. godini čist dobitak iznosio je 1.392.220,42 dinara. Pored toga Društvo je raspolagalo značajnom flotom od blizu tridesetak plovila.
Za vrijeme rata pri društvu je bio postavljen italijanski komesar. Poslije II svjetskog rata pojedinačno najveći akcionar bila je Jozefina Zuber sa 20.065 akcija koje je dobila preko Srpsko-albanske banke. Preduzeće je decembra 1946. godine nacionalizovano, kao preduzeće od opštedržavnog značaja i postavljen mu je delegat. Postupak procjene vrijednosti nacionalizovane imovine vodio je Okružni sud Titograd koji je spise po nalogu Ministarstva pomorstva FNRJ (generalna direkcija pomorstva), uputio Okružnom sudu Rijeka.
Grand hotel a.d Cetinje, osnovano je 1929. godine s glavnicom od 2.500.000 dinara, podijeljenih u 5.000 akcija po 500 dinara. Društvo je usvojila svoja pravila na koja je saglasnost dala Ministarstvo trgovine i industrije Kraljevine Jugoslavije rješenjem P.br. 33690/K od 19.novembra 1929. godine. Sa konsolidacijom društva išlo je vrlo teško. Sa druge strane osjećala se potreba, zbog značaja Cetinja i broja posjeta stranaca i turista u toku godine da se što hitnije organizuje rad društva i u tu svrhu formiran je akcioni odbor AD Grand hotela Cetinja. Već 11. maja akcioni odbor je preuzeo administraciju hotela i sačinio Pravila Grand hotela AD. Osnovni kapital društva utvrđen je na 2.000.000 dinara podijeljenih na 4.000 akcija po 500 dinara nominalne vrijednosti. Do 1931. godine cjelokupna suma od 2.000.000 dinara akcionarskog kapitala u potpunosti je uplaćena. Društvo se ekonomski konsolidovalo iako je ubrzo izmijenjena vlasnička struktura akcionarskog kapitala. Do oktobra 1934. godine pojedinačno najveći broj akcija imala je Crnogorska banka 2470, zatim Kraljevska Banska uprava 1000 i Opština Cetinje 200 akcija. Vuko Vuletić imao je 180 akcija, a svih ostalih 15 akcionara ukupno 150 akcija.

Prestanak sa radom

Kada su u pitanju domaća akcionarska društva može se zaključiti da su ona činila okosnicu, inače vrlo skromne, privredne aktivnosti u Crnoj Gori do II svjetskog rata, iako pretežan dio akcionarskih društava nije uspio da animira veći broj akcionara odnosno ulagača.
Po okončanju II svjetskog rata većina njih nije bitnije obnovila i/ili unaprijedila poslovanje, te samim tim njihov doprinos obnovi privrednog života nije bio značajan, niti na očekivanom nivou. Razlog za to je u činjenici što je period rata otežao i/ili onemogućio njihovo normalno poslovanje, a rezultat je bio umanjenje ili upropašćenje njihove aktive.
Posebno u Crnoj Gori, a poglavito u bankarskom sektoru postojale su velike dubioze. Poznavanje realnih bilansa određenih akcionarskih društava, dovodilo je do nezainteresovanosti akcionara. U ovom kontekstu vrijedi istaći da je kod većine akcionarskih društava bitno bila promijenjena i vlasnička struktura kapitala među akcionarima u odnosu na predratni period.
U cilju obnove ratom opustošene privredne djelatnosti država je preduzimala odgovarajuće mjere na zakonodavnom planu da se obnovi aktivnost ovih društava, a prvenstveno da se zaštite prava akcionara, što danas može zvučati paradoksalno, ako se ne podsjetimo tih propisa.
Prva mjera bila je donošenje: Uputstva o objavljivanju podataka na koje su obavezna akcionarska društva – Sl. list FNRJ 55/45. Putem ove uredbe uređeno je pitanje transparentnosti i javnosti rada akcionarskih društava u pogledu ostvarivanja prava akcionara. To znači da su akcionarska društva bila obavezna da javno oglašavaju svoje bilanse, pozive za redovne ili vanredne skupštine i sl.
Sljedeći korak bio je donošenje Uredbe o izdavanju i prijavljivanju akcija – Službeni list FNRJ 50/1946. Putem ove uredbe uređena su pitanja konverzije akcijskog kapitala postojećih akcionarskih društava i to samo u dijelu (član 2) izmjene u smislu da akcije koje glase na donosioca treba da glase na ime. Bitno je istaći da su ovaj postupak sprovodila sama akcionarska društva shodno sopstvenim pravilima.
U tom cilju donijeti su propisi u domenu računovodstva i finansija koji su uređivali bitna pitanja (valorizacije, konverzije valuta, ratne štete, jednobraznog knjigovodstva, revizije završnih računa, poreza, penzionih fondova, osiguranja itd.) i obezbjeđivali realno iskazivanje bilansa. Ovo je bila nužna pretpostavka za regulisanje međusobnih obaveza i potraživanja koja su bila tekovina ratnog i predratnog poslovanja.
Najbitnije u svemu je da pomenuti propisi nijesu izraz političke volje ili ideoloških stavova, jer ne predstavljaju diskontinuitet zakonodavne tradicije, niti se njima ograničavaju prava akcionara i djelatnost akcionarskih društava ni u kojem smislu.
U prvim poratnim godinama opštu situaciju u bankarskom sektoru karakterisala je nelikvidnost, dubioze, i brojni nagomilani problemi koji su bili tekovina ratnog i predratnog poslovanja. Preko 80% banaka bile su organizovane kao akcionarska društva, čak i Narodna banka Jugoslavije. Naime, slabo je poznato (ili se ta činjenica zanemaruje), da je Narodna banka Jugoslavije po oslobođenju poslovala kao akcionarsko društvo sve do septembra 1946. godine kada je podržavljena odnosno kada je država otkupila akcije od akcionara (Uredba o otkupu akcija Narodne banke FNRJ – Sl.list FNRJ 78/1946). Ovom uredbom nacionalizovane su i Industrijska banka Jugoslavije, Zanatska banka FNRJ i Zadružna i Poljoprivredna banka FNRJ. Osim navedenih slučajeva, uprkos danas uvriježenom mišljenju, država nije pristupala nacionalizaciji banaka. Realno stanje i bilansi banaka bili su osnovni ekonomski razlog, koji je prevladao u odnosu na određena ideološka razmišljanja, zbog kojih se nije pristupilo ovoj mjeri, odnosno nije se željelo preuzeti vlasništvo u bankama čije su obaveze višestruko prevazilazile njihovu aktivu. Da su ekonomski razlozi prevladali u odnosu na ideološka razmišljanja i stavove jasnije je ako se status banaka sagleda u kontekstu tadašnje zakonodavne prakse. Naime, u ovom domenu, tokom novembra 1945. godine donijet je Zakon o uređenju i djelovanju kreditnog sistema (Sl. list DFJ 87/1945). Ovim zakonom u statusnom smislu privatne banke imaju ravnopravan tretman sa državnim (čl. 1) i utvrđen im je djelokrug rada (čl.28): da prikupljaju na tržištu slobodna novčana sredstva i da kreditiraju provredu a naročito privatnu. Naprijed smo već istakli da u vlasničkom smislu (kada su u pitanju akcionarska društva) nije donijet nijedan propis koji ograničava stvarno pravo akcionara, u navedenom periodu. U ovom kontekstu da se zaključiti da zakonodavni okvir “novih vlasti“ nije bio ograničavajući faktor za poslovanje banaka koje su bile u vlasništvu akcionara. Naprotiv, ograničavajući faktor za poslovanje ovih banaka bio je u njihovim realnim bilansima i dubiozama koje su bile tekovina ratnog a često i predratnog poslovanja. Shodno tome njihov doprinos obnovi privrednog života bio je zanemarljiv, a većina nije obavljala poslove za koje su osnovani. Sljedstveno tome većina tih banaka je izgubila dozvolu za rad u postupku revizije (Uredba o reviziji dozvola za rad… -Sl. list FNRJ 51/1946). Banke koje su izgubile dozvolu za rad bile su dužne da likvidiraju svoje poslovanje shodno propisima koji su obezbjeđivali stvarno pravo i vlasnicima akcionarskog kapitala, ulagačima, povjeriocima itd.. (Pravilnik o postupku likvidacije privatnih kreditnih preduzeća – Sl.list FNRJ 51/1946; Pravilnik o izmjenama i dopunama pravilnika o postupku… – Sl.list FNRJ 102/1946; 53/1947; 3/1948).
Poznajući tadašnju jurisprudenciju jasno je da se ne radi o nacionalizaciji ovih banaka. Ovo je bitno istaći jer danas prevladava mišljenje, čak i kao zvanično, da se radi o nacionalizaciji. U Crnoj Gori sve banke koje su poslovale kao akcionarska društva prestale su sa radom po okončanom postupku likvidacije.
Ova izložba ima intenciju da prikaže poslovanje akcionarskih društava u Crnoj Gori tokom njihovog postojanja…