U Istorijskom arhivu Kotor obavljen je u toku 1987.godine rad na arhivističkoj obradi gradje nastale djhelatnošću Narodnog pozorišta u Kotoru. Tako se došlo do dragocjenih podataka ove institucije a na osnovu dobre sačuvanosti dokumenata,njihove brojnosti i sadržajne raznovrsnosti, čime je otkrivena posebnost kulturnog miljea Kotora u vremenu materijalno oskudnom,ali duhovno živom i bogatom.
Potreba i želja malog Kotora da u svojoj sredini ima jedno profesionalno pozorište, svakako je bila podržana i faktorom tradicije i karakterom društvenih prilika u godinama nakon Drugog svjetskog rata.
Spisi Francuske kraljevske generalne delegacije provincije Boke Kotorske (1807- 1811) i spisi Opštine Kotor (1787-1944), pružaju najiscrpnije podatke o pozorišnoj prošlosti Kotora. U arhivskim spisima pominju se crkvena prikazanja, kao jedan od vidova pozoišne djelatnosti u srednjem vijeku, zatim razni cirkuski zabavljači, koji su nastupali na trgovima i pred sjevernim gradskim vratia,pa i naročito živa pozorišna aktivnost u vrijeme karnevalskih svečanosti.
Medjutim,pozorišnu zgradu, u pravom smislu te riječi, Kotor nije imao do dolaska Francuza. Za potrebe zabave francuskih oficira, general Loriston naložio je 1808.god.gradnju pozorisne zgrade na mjestu stare opštinske vijećnice, na Trgu od oružja. Po nekim pretpostavkama, gradnju je lično odobrio i iz političkih razloga podsticao general Marmon, pa je napokon i poklonio kotorskoj opstini. O njoj su se dalje starali i održavali je sami građani.Predstave su izvodjene na francuskom i italijanskom, a davala su ih domaća diletantska društva i gostuujuće pozorišne trupe.
Početkom XX vijeka, izgradjena je mala pozornica u prepravljenoj gradskoj kafani Dojmi, gdje se, iako neredovno, odvija pozorišni život grada sve do početka Drugog svjetskog rata.
Zgrada u kojoj danas radi Kulturni centar Nikola Đurković, imala je pozorišnu namjenu u poratnim godinama; 1950. god. Izvršena je adaptacija zgrade stare mletačke vojne bolnice iz XVIII vijeka po projektu arhitekte Dragiše Brašovana. Narodno pozorište Kotor radilo je u ovoj zgradi sve do ukidanja, 1958.godine.
Osnivanje i prvi članovi pozorišnog ansambla
Do podataka o osnivanju Narodnog pozorišta Kotor dolazimo posredno, preko Izvještaja Ministarstvu prosvjete NR Crne Gore od 5.jula 1949.god.,gdje stoji da je Narodno pozorište Kotor formirano 12.februara 1949.god. rješenjem Sreskog narodnog odbora u Kotoru.
Kolektiv Pozorišta se u prvim danima rada sastojao od mladih entuzijasta- diletanata iz svih krajeva Crne Gore. Sistem rada s njima bio je školski, proradjivala se stručna literatura, radilo se u duhu velikog teatrologa i reditelja K.S.Stanislavskog- bio je to duh teatra realizma i nastojanje na slivenosti kolektiva u prevodjenju umjetnickog u život, i to u najskromnijim uslovima rada.
Valja pomenuti prve članove pozorišnog kolektiva, glumce : Julijanu Stipić, Dragicu Visković, Ivana Begua, Dragicu Planinc, Borislava Partelija, Anku Želalić, Gezu Šabića, Bora Begovića i Kazimira Jukića.Prvi reditelj bio je Vasilije Šćućkin.
Za rad u Pozorištu interesovali su se, već od 1948.god.,mnogi glumci iz cijele zemlje,profesionalci, ali i amateri, u nešto manjem broju I reditelji, scenografi, dekorateri, krojači, balerine.
U arhivskoj građi je sačuvano na stotine molbi i prijava na konkurse u prvim godinama rada Pozorišta.
Dokumenta bilježe i saradnju sa hrvatskim kompozitorom Ivom Tijardovićem, autorom Splitskog akvarela, ali nema podataka o eventualnom izvodjenju ovog djela.
S Kotorskim pozorištem su, na predstavi Đido, tokom 1952.god.,saradjivali proslavljeni dirigenti Julio Marić i Darinka Matić-Marović.
Kako je u toku 1949.godine pozorišna zgrada i dalje bila u izgradnji, u Kotoru još nije bilo uslova za prvu predstavu. U gradji ima nesšto podataka o izgledu i dimenzijama pozornice u novoj adaptiranoj zgradi Pozorišta .Pozornica je bila široka 10 m, duboka 8m, visine 9 m, otvor portala bio je 6,50 m, a ukupna kvadratura pozorišne sale s pozornicom 22 x 9,50 m.Mnogi znalci ocijenili su ovu pozornicu adekvatnom. Iz Izvještaja Savjetu za prosvjetu i kulturu NR Crne Gore, iz 1953.god, saznajemo da je pozorišna sala imala 384 mjesta za sjedanje.
No, rad pozorišta pratila je stalna oskudica, brojni nedostaci, a pomoć Sreza je pristizala iako nedovoljna.
Pozorište ipak nije iznevjerilo očekivanja za gotovo svih 10 godina postojanja.
Prve predstave i kratak pregled rada
Prvu predstavu Kotrosko pozorište izvelo je 22.aprila 1949. na Cetinju, premijerno- bila je to predstava Roditeljski dom Valentina Katajeva, a u režiji Miloša Jeknića. U kritičkom osvrtu na ovo izvodjenje, Mirko Banjević je u glumačkoj igri kotorskih entuzijasta otkrio izvjesnu draž sirove neposrednosti i iskrenosti. Pohvaljen je glumac Ivan Begu u ulozi Arsenjeva, Evgenija Vugdelić kao Zina Suđejkina, Julijana Stipić kao Martinova i mnogi drugi koji su , po riječima kritičara, imali zajedničku crtu deklamatorskog u govoru …ali I neuvježbanost u slobodi izraza (….)
Nadalje, teku redovne pozorišne premijere ovog malog ambicioznog ansambla, i to kroz sve pozorisne sezone. 1950.god. formiran je i Umjetnički savjet a članovi su bili Miloš Jeknić,upravnik, Ananije Verbicki,scenograf, Savo Vukmanović,profesor iz Kotora, Slavica Vukčević, sekretarica, i glumci Ivan Begu i Dušan Đorđević.
Savjet je imao zadatak da rješava najvažnija umjetnička pitanja u radu Pozorišta- diskutovalo se o načinu rada, greškama u pripremanju predstava, o repertoaru i slično.
Dokumenta Narodnog pozorišta često pominju ime beogradskog reditelja Jovana Geca, saradnika na mnogim predstavama ovog pozorišta koji je bio reditelj, ali i dramski pisac nekoliko komedija koje je Kotorsko pozorište izvelo tokom 1952.god.
U građi fonda sačuvano je oko 470 fotografija te se preko njih upoznajemo sa izgledom pozorišnih kostima kao i sa samim glumcima na sceni davnih 50-tih prošloga vijeka.
U sezoni 1954. Pozorište je dalo čak devet premijera, a kritika je isticala mnogo veći nivo kvaliteta izvedbi u odnosu na prethodne sezone. U to vrijeme, članovi ansambla su Petar Spajić-Suljo, Petar Tomas, Sreto i Gordana Avramović, a na mjestu reditelja je Duško Križanec.
Od svih predstava u sezoni 1953/1954. najviše izvedbi doživio jeEkvinocijo Iva Vojnovića, s posjetom od preko 4000 gledalaca. I, što su uslovi rada bili teži, publika je iz sezone u sezonu bila sve brojnija.
U 1958.godini, Pozorište je imalo 13 stalnih glumaca, dva reditelja, jednog scenografa, četiri dekoratera, maskera, dva krojača, I sa ostalim osobljem – ukupno 29-oro zaposlenih. Osipalo se, medjutim, glumačko osoblje. Ko je mogao, odlazio je u potrazi za boljimuslovima rada I boljom egzistencijom.
Na repertoaru poslednje sezone našlo se ipak devet premijera ali brojne planirane predstave za sezonu 1957-1958 ostale su neizvedene, jer je uskoro nastupila likvidacija Pozorišta.
Ako je suditi po broju i uspješnosti predstava, po dobrom repertoaru, odličnom odzivu publike I u Kotoru I na gostovanjima, Kotorsko pozorište uspjelo je tokom svog kratkog rada izbjeći predznak provincijalnosti. Ono je ,prema mogućnoastima, nastojalo biti šire uključeno u pozorišna zbivanja zemlje, prisustvom na mnogim savjetovanjima pozorišnih radnika širom Jugoslavije, ili putem saradnje sa Koordinacionim odborom Jadranskih kazališta u Zadru, čiji je član ovo Pozorište I bilo jedno vrijeme.
Likvidacija Narodnog pozorišta Kotor
Likvidacija Pozorišta je uslijedila 31. marta 1958.god, a do konačnog ukidanja preostale finansijske poslove obavljala je Likvidaciona komisija. U arhivskoj građi nismo naišli na dokuenta koja bi bar donekle osvijetlila suštinske razloge likvidacije jedne ovakve ustanove, ali da s epretpostaviti da je nedostatak srtedstava za dalji rad, jednim dijelom odredio i njegovu sudbinu.
Nakon što je ukinuto kao profesionalno, Pozorište ipak nastavlja rad sa jednim brojem starih i nekolicinom novih glumaca, ali sada u okviru Centra za opste obrazovanje i kulturu Narodnog univerziteta Kotor.
Na osnovu raspoložive arhivske gradje koju posjeduje Arhiv Kotor,pretpostavljamo da je svoju poslednju predstavu Pozorište izvelo tokom 1965.godine.
Prezentacije dokumenata o Kotorskom pozorištu
Na inicijativu arhiviste Aleksandre Milić, pokrenute su dragocjene izložbe u novodobijenom izlozbenom prostoru u adaptiranoj zgradi Istorijskog arhiva Kotor, krajem 80-tih godina prošlog vijeka. Izlozbe su imale dobar odziv gradjana, dobre posjete i trajale su danima, a o svakoj izlozbi su sačuvani podaci , fotografije, plakati, koji se nalaze u posebnim evidencijama odsjeka Istorijski arhiv Kotor.
Izlozbu o radu Narodnog pozorišta Kotor i Gradskog simfonijskog orkestra u Kotoru u periodu nakon II svjetskog rata.,pripremila je i postavila u izlozbenom prostoru Arhiva u starom gradu Kotoru, Aleksandra Milić, u ljeto 1993. a u sklopu Kotorskog festivala pozorišta za djecu .
Ova izlozba , u digitalnoj formi, dostupna široj javnosti po prirodi medija kakav je internet, ujedno je i prva ovakva izlozba koju prezentuje Arhivski odsjek Kotor zainteresovanim posjetiocima.
Slijedi izbor važnijih dokumenata iz opšte djelatnosti Pozorišta, kao i izbor plakata sa brojnih predstava koje je Pozorište izvelo, praćeno i jednim brojem pripadajućih fotografija.
Detaljnije podatke o osnivanju, radu ,repertoaru , glumcima osoblju Kotorskog pozorišta koje je djelovalo nakon Drugog svjetskog rata, vidjeti u radu -Aleksandra Milić, Djelatnost Narodnog pozorišta i Gradskog simfonijskog orkestra u Kotoru u poslijeratnom periodu, Godišnjak Pomorskog muzeja Kotor, sv.XXXV-XXXVI, Kotor 1987-1988.
Autor izložbe je Aleksandra Milić, a kompletnu izložbu možete pogledati na sljedećem linku.