U interesu unapređenja svestrane saradnje između Ukrajine i Crne Gore bitno je očuvati postojeće vidove kao i stvoriti pretpostavke za stvaranje i afirmaciju novih kontakata. U duhu tih potreba između Državnog arhiva Crne Gore i Državne arhivske službe Ukrajine je potpisan sporazum o saradnji prije par godina. Sporazumom je utvrđen opšti, načelni okvir za saradnju u oblasti arhivske djelatnosti.
Arhivske institucije su napravile i konkretan korak, uz podršku Ambasade Ukrajine u Crnoj Gori, koji je rezultirao realizacijom izložbe dokumenata na temu naseljavanja Crnogoraca na prostorima današnje Ukrajine.
Vrijedi napomenuti da je ovo prva izložba dokumenata koju realizuju arhivske ustanove iz Crne Gore i Ukrajine pa i u tom kontekstu ona predstavlja značajan događaj.
Izložba je realizovana kao najpodesnija forma da se naučnoj i široj javnosti u Crnoj Gori skrene pažnja na interesantan dokumentarni fond koji se čuva u arhivskim ustanovama Ukrajine, a koji sadrži značajne i raznovrsne podatke i informacije o naseljavanju Crnogoraca na prostoru današnje Ukrajine počevši od sredine XVIII vijeka nadalje. Za ovu priliku korišćeni su dokumenti koji se čuvaju u Centralnom arhivu Ukrajine, koje su izabrali ukrajinski arhivisti. Izabrana dokumenta su svjedočanstva o naseljenim Crnogorcima, njihovom porijeklu-gdje je posebno isticana njihova crnogorska nacionalnost, novom prebivalištu, integrisanju u društveni život, njihovom statusu – porodičnom, društvenom itd..
Proces naseljavanja Crnogoraca na teritoriji današnje Ukrajine započeo je u doba vladike Vasilija Petrovića – Njegoša koji je i sam podsticao i organizovao ove migracije. Na temelju arhivske građe koja se čuva u Centralnom arhivu Ukrajine i na temelju činjenica koje su saopštene u literaturi koja se bavi ovom temom, poznato je da su se Crnogorci, od kraja pedesetih godina XVIII vijeka, naseljavali pretežno na prostoru Donjecke i Luganske regije. Na ovom istom prostoru su, nedugo prije Crnogoraca, bili naseljeni Srbi porijeklom sa teritorije Austrije.
Crnogorci su u ovom periodu pristizali u Ukrajinu u organizovanim grupama i pod vođstvom različitih osoba. Pratile su ih i preporuke vlasti kako bi im se obezbijedio povoljniji status u društvu.
Na izložbi su predstavljena i dokumenta koja svjedoče o dolasku i naseljavanju jedne grupe “pravih“ Crnogoraca. Oni su prvobitno bili poslati za Moskvu, gdje su izrazili zahtjev da služe kao vojnici u posebnom Crnogorskom puku. Njihovoj želji nije udovoljeno zbog malobrojnosti. Potom su raspoređeni, shodno vlastitim željama, u pukove I. Ševića i R. Preradovića u Slovenoserbiju. Jedan dio je raspoređen da služi u novoformiranom Makedonskom husarskom puku. Ima puno slučajeva da su osobe porijeklom iz Crne Gore bile na službi u sastavu drugih jedinica.
Izložbom je obuhvaćen samo dio dokumenata o naseljavanju Crnogoraca u Ukrajini u XVIII vijeku, upravo zbog namjere arhivskih ustanova da prvenstveno ukažu na arhivske fondove i zbirke koje se čuvaju u arhivskim ustanovama Ukrajine kako bi se pažnja naučne javnosti usmjerila na ovu bogatu dokumentarnu osnovu koja sadrži puno podataka o naseljavanju, životu i radu Crnogoraca u Ukrajini. Ova dokumentarna osnova predstavlja značajno polje za organizovanje naučno-istraživačkog rada kako bi se istorijat crnogorsko-ukrajinskih odnosa i veza odredio u kontekstu provjerljivih činjenica i prvorazrednih izvora, u periodu njihovog trajanja.
Vrijedi spomenuti da proces migracija stanovništva ne povezuje Crnu Goru i Ukrajinu samo u navedenom periodu, jer se one pojavljuju i ranije, već od naseljavanja Slovena na Balkan odakle su došli sa teritorjie iza Karpata, gdje se u navedenom periodu ponovo naseljavaju. Pored toga u Ukrajini postoji i više toponima koji imaju veze sa Crnom Gorom. Tako se najviši i najljepši vrh ukrajinskih Karpata zove Goverla – u narodu Crna Gora. U podnožju se nalazi selo Tribušani koje je, prema legendi koja je još prisutna kod lokalnog stanovništva, osnovalo bratstvo koje je pobjeglo od Turaka, a koji su živjeli u Nikšiću ispod Trebjese. U ovom slučaju, ovako sačuvano sjećanje lokalnog stanovništva ima utemeljenje u istorijskim činjenicama. Poznato je, naime, da je pleme Trebješana raseljeno u XVII vijeku poslije neuspjelog ustanka protiv Otomanske imperije.
Ukoliko se uspije pobuditi interesovanje, prvenstveno kod naučne javnosti i odgovarajućih institucija za temu kojom se bavi ova izložba, onda možemo smatrati da je naš zajednički projekat ispunio cilj i namjenu.
